ÇAYKARA TÜRKÇESİ VE TÜRKÇE LEHÇELERİ
Necati Ağıralioğlu
Çaykara, Solaklı Vadisinin yukarı
kısmında, çok engebeli bir araziye sahiptir. Kuzeyden Of ilçe toprakları, güneyden
Doğu Karadeniz Dağları ile çevrilidir. 1917 Rus işgaline kadar yörenin dışarısı
ile bir araba yolu bağlantısı yoktu. Bu bakımdan bu tarihe kadar Çaykara ulaşım
açısından dışa kapalı kalmıştır.
1950’lere kadar Çaykara’da
yaşayan insanların büyük bir kısmı, okul olmadığı için okula gidememişler;
özellikle kadınlar ömürleri boyunca hiç yöre dışına çıkmadan ömürlerini
tamamlamışlardır.
Çaykara dışa kapalı bir yöre olduğu
için eğitimle değişmeyen ve etraftan pek etkilenmeyen bir konuşma dili olarak
Türkçe bölgede uzun yıllar değişmeden kalmıştır.
Bununla birlikte, Çaykara’da
1950’den sonra ulaşımda kolaylık, hızla gelişen dışa açılma, yoğun okullaşma, yöreden
dışarıya göç etmeler, radyo ve televizyonların yaygınlaşması Çaykara'daki
mahalli Türkçenin giderek kaybolmasına sebep olmaktadır.
Öte yandan Çaykara ile ilgili pek
az yazılı kaynakta bilgi bulunabilmektedir. Mesela Çaykara Kalesi ile ilgili
yazılı kaynaklarda hiç bir bilgi bulunamamaktadır.
Çaykara’da doğan ve büyüyen bir
kimse olarak etraftan ve annelerimizden duyduğumuz Türkçe kelimeleri özlüyoruz.
Unutulmalarına ve kaybolmalarına gönlümüz razı değil. Bu açıdan bu yazının diğer
bir hedefi de Mahalli Türkçenin kaynaklarını aramak, kısmen de olsa yazılı hale
getirerek unutulmasını önlemeye çalışmaktır. Eski dönemi ve kelimelerini bilen
birisi olarak bildiklerimi yazmam gerektiği şeklinde bir sorumluluğum olduğunu
düşünüyorum. Aslında İstanbul Türkçesinin bütün Türkiye’de ve diğer ülkelerde
konuşma ve yazma dili olarak benimsenmesi, pek çok insan gibi, benim de
emelimdir.
Türkçe bugün dünyada yaygın
kullanılan dillerden biridir. 2011 yılı verilerine göre dünyada 200 milyondan
fazla insan Türkçe konuşmaktadır. Ancak Osmanlılar döneminde 1856 yılına kadar
eğitim sisteminde bir Türkçe dersi yoktu. Mekteplerde Arapça ve Farsça
öğretilirdi. Türkçeyi ise devlet görevlilerinin memuriyette (kalemde) kıdemlilerden öğrenmesi beklenirdi.
Osmanlıların gerilemesinin 5 temel sebeplerinden biri topraklarında ortak bir
Türkçe oluşturmamaları gösterilir. Oysa M.Ö. 330’larda Makedonya’dan
Hindistan'a kadar olan bütün toprakları alan Büyük İskender bu topraklarda
Rumca konuşmayı mecburi hale getirmişti. O yüzden Rumlar kendisin çok severler.Öte yandan 1492’de İspanyolcanın
Gramer kitabı yazılmış ve ortak bir dil ve kavramlar oluşturulmuştu. Batı
medeniyetinde bunun önemli rolü olduğu belirtilmektedir.
Burada Çaykara’da kullanılan ve
İstanbul ağzında bulunmayan veya değişik olan bazı kelimelerin diğer Türkçe
lehçelerinde hangi bölgelerde kullanıldığı üzerinde durulacaktır. Karşılaştırmalı
Türk Lehçeleri Sözlüğünde (Kültür Bakanlığı, 1991), İstanbul lehçesinde bulunan
sadece 7000 kelime diğer lehçelerdeki karşılıkları ile karşılaştırılmıştır. Sözlükte,
İstanbul Türkçesi ile birlikte, Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek,
Tatar, Türkmen, Uygur lehçeleri yer almıştır. Bu sözlükte Çaykara’da kullanılan
ve İstanbul ağzında olmayan 56 kelimenin diğer Türkçe Lehçelerinde de olduğu
tespit edilmiştir. Bunlar Tablo 1’de
verilmiştir.
Bu tabloda 2. sütunda İstanbul
Türkçesindeki kelime, 3. sütunda Çaykara Türkçesindeki kelime ve 4. sütunda,
Çaykara Türkçesinde olan kelimenin hangi lehçelerde ortak kullanıldığı
gösterilmiştir. Bu çalışmadaki kelimeler gösterilen kaynak ile sınırlıdır (
Kültür Bakanlığı, 1991). Şüphesiz Çaykara’da kullanılan Türkçe kelimelerin
diğer lehçelerdeki ortak kelimeleri bu kadarla sınırlı değildir.
Tablo 1 Çaykara
Türkçesinde ve İstanbul Türkçesi dışındaki diğer Türk lehçelerinde ortak olan
bazı kelimeler
|
Sıra No
|
İstanbul Türkçesi
|
Çaykara Türkçesi
|
Çaykara Türkçesindeki Kelimenin Aynı Olduğu Lehçe
|
|
(1)
|
(2)
|
(3)
|
(4)
|
|
1
|
Ağabey
|
Aka
|
Özbek, Uygur
|
|
2
|
Altın
|
Altun
|
Azerbaycan, Uygur
|
|
3
|
Ayı
|
Ayu
|
Kırgız, Tatar
|
|
4
|
Azrail
|
Ezrail
|
Uygur
|
|
5
|
Bıldır
|
Buldur
|
Özbek, Uygur
|
|
6
|
Buğday
|
Buğda
|
Azerbaycan
|
|
7
|
Buzağı
|
Buzak
|
Özbek
|
|
8
|
Büyük baş
|
Karamal
|
Azerbaycan, Kırgız, Özbek, Uygur
|
|
9
|
Çakıl
|
Çağıl
|
Türkmen
|
|
10
|
Çaydanlık
|
Çaynik
|
Azerbaycan, Tatar
|
|
11
|
Çekirdek
|
Çağıldak
|
Uygur
|
|
12
|
Çivi
|
Muğ
|
Özbek, Kırgız, Azerbaycan, Uygur
|
|
13
|
Çocuk
|
Uşak
|
Azerbaycan
|
|
14
|
Dek
|
dak(kadar)
|
Azerbaycan
|
|
15
|
Demlik
|
Çaynik
|
Tatar
|
|
16
|
Dev
|
Div
|
Azerbaycan
|
|
17
|
Devlet
|
Dövlet
|
Azerbaycan
|
|
18
|
Eğer
|
Eger
|
Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Özbek, Tatar, Uygur
|
|
19
|
Fındık
|
Funduk
|
Başkurt, Kırgız, Tatar
|
|
20
|
Fırsat
|
Fursat
|
Azerbaycan, Özbek
|
|
21
|
Gece
|
Gice
|
Türkmen
|
|
22
|
Gri
|
Boz
|
Azerbaycan, Kırgız, Türkmen, Uygur
|
|
23
|
Gübre
|
Gemre
|
Türkmen
|
|
24
|
Güreş
|
Güleş
|
Azerbaycan
|
|
25
|
Güvercin
|
Gögerçin
|
Türkmen
|
|
26
|
Hafif
|
Yenlik
|
Uygur
|
|
27
|
Hayır
|
Heyr
|
Azerbaycan
|
|
28
|
Hayvan
|
Heyvan
|
Azerbaycan
|
|
29
|
Herhalde
|
Herhalda
|
Azerbaycan
|
|
30
|
İkiz
|
Ekiz
|
Azerbaycan, Türkmen
|
|
31
|
İle
|
Bile
|
Türkmen
|
|
32
|
İri
|
Yiri
|
Tatar
|
|
33
|
Kahraman
|
Kahriman
|
Uygur
|
|
34
|
Kancık
|
Kancuk
|
Uygur
|
|
35
|
Kardeş
|
Kardaş
|
Azerbaycan, Tatar
|
|
36
|
Karga
|
Karğa
|
Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen,
Uygur
|
|
37
|
Kavga
|
Kavğa
|
Azerbaycan
|
|
38
|
Kedi
|
Pisik
|
Tatar
|
|
39
|
Kenevir
|
Kendir
|
Uygur
|
|
40
|
Koyu
|
Kuyı
|
Başkurt, Tatar
|
|
41
|
Kumar
|
Komar
|
Başkurt, Tatar
|
|
42
|
Kuzu
|
Kuzi
|
Türkmen
|
|
43
|
Lamba
|
Lampa
|
Azerbaycan, Özbek, Tatar
|
|
44
|
Nasip
|
Nesib
|
Azerbaycan, Özbek, Türkmen, Uygur
|
|
45
|
Rüzgâr
|
Ruzigar
|
Azerbaycan
|
|
46
|
Sağmal
|
Sağın
|
Özbek
|
|
47
|
Sepet
|
Sebet
|
Kırgız, Türkmen
|
|
48
|
Sövmek
|
Soğmek
|
Türkmen
|
|
49
|
Şehir
|
Şeher
|
Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen,
Uygur
|
|
50
|
Tırpan
|
Kerenti
|
Azerbaycan
|
|
51
|
Unutmak
|
Onutmak
|
Türkmen
|
|
52
|
Yangın
|
Yangun
|
Uygur
|
|
53
|
Yeni
|
Yengi
|
Özbek
|
|
54
|
Yılan
|
İlan
|
Azerbaycan, Özbek
|
|
55
|
Yıldız
|
Yulduz
|
Özbek
|
|
56
|
Yüzmek
|
Uzmek
|
Uygur
|
Çaykara’da kullanılan 56 tane Türkçe kelimenin hangi
lehçelerde kaç tanesinin ortak olduğu Tablo
2’de gösterilmiştir.
Tablo 2 Çaykara
Türkçesinde ve diğer lehçelerde ortak kelime sayıları
|
Çaykara Türkçesi ile aynı olan lehçe
|
Ortak kelimelerin sayısı
|
|
Azerbaycan
|
26
|
|
Uygur
|
18
|
|
Türkmen
|
15
|
|
Özbek
|
15
|
|
Tatar
|
12
|
|
Kırgız
|
8
|
|
Kazak
|
3
|
|
Başkurt
|
4
|
En çok Azerbaycan Türkçesinden
ortak kelime olması, bölgeler arasındaki mesafenin kısalığının etkilenmede çok
önemli olduğunu göstermektedir. Ayrıca aradaki mesafe en uzak olmasına rağmen, Uygur
Türkçesinden ortak çok kelime bulunması, Anadolu Türkçesinin Uygur Türkçesine
dayandığı tezini destekler mahiyettedir.
Doğu Karadeniz ve Kafkasya gibi dağlık
bölgelerin etrafındaki yörelerle ulaşımları zor sağlandığı için bölgeler arası
kültür etkileşimi son derce zayıftır. Hâlbuki Urfa gibi ovalarda ulaşım kolay
olduğu için dil, müzik, adetler gibi kültür sahalarında etkileşimler daha
kolaydır ve ortak bir kültür oluşabilmektedir.
Çaykara dağlık bir bölge olduğu
için Karadeniz sahilinden ve etrafındaki diğer il ve ilçelerden pek az
etkilenmiştir. Bundan dolayı Çaykara coğrafi olarak kapalı bir havza olduğu
için yörede pek çok eski kültür değerleri bozulmadan korunmuştur. Ayrıca
Çaykara Türkçesi hep şifahi dil olarak kalmış, yazı dili olarak pek az
kullanılmıştır.
Çaykara Türkçesindeki bazı
kelimelerin Orta Asya’dan hiç bozulmadan aktarılıp yaşatıldığı, hatta bu
kelimelerin ve bazı dil kurallarının İstanbul Türkçesinde daha fazla değişikliğe
uğradığı görülmektedir.
Osmanlıların zorunlu iskân
ettirme politikaları çerçevesinde fethedilen topraklara gruplar halinde
aileleri yerleştirdiği bilinmektedir. Bu nüfus hareketlerinde halkın nereden
geldiğini gösteren en önemli delil konuştuğu dildir. Bu çalışmanın, Çaykara
kültürünün ve konuşmasının hangi bölge insanlarından etkilendiğinin ipuçlarını
bulmada faydası olabilir.
Şüphesiz Çaykara Türkçesi sadece
diğer Türkçe lehçelerinden değil, Arapça ve Farsça gibi dillerden de önemli
derecede etkilenmiştir. Bununla birlikte yirminci yüzyıla kadar Çaykara
Türkçesi, bölgede en az değişmiş ağız olarak değerlendirilebilir
Benzer çalışmalar Divan-ı Lügat-it Türk gibi diğer dil kaynakları için
de yapılabilir.
KAYNAKLAR
Kültür Bakanlığı, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü,
1991.
